Diagnozowanie ADHD u dorosłych to złożony proces, który wymaga kompleksowego podejścia i współpracy różnych specjalistów. Wiele osób żyje latami z nierozpoznanym zaburzeniem, zmagając się z trudnościami w pracy, relacjach i codziennym funkcjonowaniu, nie rozumiejąc ich prawdziwej przyczyny. Często dopiero w wieku dorosłym, gdy narastające obowiązki i złożoność życia ujawniają pełen obraz trudności, osoby te zaczynają szukać odpowiedzi na pytanie „dlaczego jest mi tak trudno?”. W niniejszym artykule przedstawiamy szczegółowy przewodnik, który krok po kroku wyjaśnia, jak przebiega proces diagnostyczny, kto diagnozuje ADHD u dorosłych, jakie testy na ADHD są wykorzystywane oraz jak wygląda skuteczne leczenie tego zaburzenia. Omówimy również, jak ADHD wpływa na codzienne życie dorosłych osób oraz jakie możliwości wsparcia oferuje nowoczesna psychologia i psychiatria.
Proces diagnostyczny ADHD u dorosłych różni się od diagnozy u dzieci – wymaga nie tylko oceny obecnych objawów, ale także retrospektywnego spojrzenia na funkcjonowanie w dzieciństwie i okresie dojrzewania. Kluczowe jest także odróżnienie objawów ADHD od innych zaburzeń psychicznych, które mogą dawać podobne symptomy, oraz zidentyfikowanie współwystępujących problemów zdrowotnych.
Jeśli zastanawiasz się, czy ADHD mija z wiekiem, koniecznie zapoznaj się z naszym szczegółowym artykułem na ten temat.
Kto diagnozuje ADHD u dorosłych – rola specjalistów w procesie diagnostycznym
Diagnoza ADHD u dorosłych powinna być prowadzona przez wykwalifikowanych specjalistów posiadających wiedzę i doświadczenie w zakresie tego zaburzenia. Ze względu na złożoność obrazu klinicznego oraz częste współwystępowanie z innymi zaburzeniami, proces diagnostyczny wymaga interdyscyplinarnego podejścia.
Psycholog kliniczny i psychoterapeuta w diagnozie ADHD
Psycholog kliniczny z doświadczeniem w diagnozie ADHD dorosłych odgrywa fundamentalną rolę w procesie diagnostycznym. To właśnie psycholog prowadzi szczegółowy wywiad kliniczny, stosuje odpowiednie narzędzia diagnostyczne i dokonuje kompleksowej oceny funkcjonowania pacjenta w różnych obszarach życia.
Psychoterapeuta zajmuje się pracą z klientem, skoncentrowaną na codziennym jego funkcjonowaniu i jakości życia. Ważną rolę odgrywa psychoedukacja oraz postawienie diagnozy ADHD. Terapia ADHD daje szansę dla dzieci i dorosłych osób, aby zrozumieć czym są symptomy ADHD i sobie z nimi radzić w codziennym życiu.
Niektóre objawy ADHD, zwłaszcza te, które ulegają maskowaniu, bywają zaskakujące dla klienta, dlatego psychoedukacja to nieodzowny wstęp do rozpoczęcia psychoterapii. Osoby, które przez lata rozwijały strategie kompensacyjne, mogą nie zdawać sobie sprawy z tego, jak bardzo ich funkcjonowanie różni się od normy. Dopiero w bezpiecznej przestrzeni terapeutycznej, przy wsparciu specjalisty, mogą poznać prawdziwe źródło swoich trudności.
Osobom z ADHD dobiera się zwykle jedną z dwóch popularnych terapii – CBT lub DBT, które koncentrują się na kształtowaniu umiejętności będących źródłami deficytów związanych z tym zaburzeniem. Wybór odpowiedniej metody terapeutycznej zależy od indywidualnego profilu pacjenta oraz współwystępujących trudności.
Lekarz psychiatra w leczeniu ADHD
Lekarz psychiatra pełni kluczową rolę w aspekcie medycznym leczenia ADHD. Często na podstawie wyników diagnosty dokonuje formalnego rozpoznania i planuje leczenie farmakologiczne (jeśli są ku temu wskazania). Psychiatra ocenia także, czy objawy nie są konsekwencją innych zaburzeń psychicznych lub schorzeń somatycznych, które mogą dawać podobny obraz kliniczny.
Leczenie objawów ADHD wymaga czasu i znajomości tego zagadnienia, dlatego warto zwrócić uwagę, czy dany lekarz psychiatra posiada taką specjalizację. Nie każdy psychiatra ma doświadczenie w pracy z dorosłymi osobami z ADHD – warto poszukać specjalisty, który regularnie zajmuje się tą problematyką i zna specyfikę farmakoterapii ADHD u dorosłych.
Terapia ADHD zwykle jest planowana zaraz po przyjęciu leczenia farmakologicznego lub w trakcie, aby wzmocnić efekty działania. Połączenie farmakoterapii z psychoterapią daje najlepsze rezultaty – leki pomagają ustabilizować funkcjonowanie neurobiologiczne, a terapia uczy praktycznych strategii radzenia sobie z wyzwaniami dnia codziennego.
Współpraca specjalistów – droga do skutecznej diagnozy
Najlepsze rezultaty diagnostyczne osiąga się, gdy psycholog, psychoterapeuta i psychiatra współpracują ze sobą, wymieniając się informacjami i uzgadniając wspólny plan postępowania. Taka interdyscyplinarna współpraca pozwala na holistyczne spojrzenie na pacjenta i jego trudności, co przekłada się na trafność diagnozy oraz skuteczność leczenia.
W procesie diagnostycznym mogą być także zaangażowani inni specjaliści – neurolog (gdy podejrzewane są problemy neurologiczne), endokrynolog (w przypadku zaburzeń hormonalnych, które mogą wpływać na objawy), czy psycholog zajmujący się diagnostyką neuropsychologiczną (gdy potrzebna jest szczegółowa ocena funkcji poznawczych).
Znaczenie diagnozy różnicowej
Co jeśli wynik kwestionariusza DIVA-5 wyklucza występowanie impulsywności czy nadpobudliwości ruchowej oraz deficytów w zakresie koncentracji i uwagi? Taka informacja to ogromna pomoc dla psychoterapeuty lub psychiatry w kwestii organizacji pracy z pacjentem. Może dzięki temu inaczej ustawić przebieg pracy terapeutycznej lub przebieg leczenia.
Wykluczenie ADHD nie oznacza, że pacjent nie potrzebuje pomocy – wręcz przeciwnie, często otwiera to drogę do zidentyfikowania prawdziwego źródła trudności. Może to być depresja, zaburzenia lękowe, PTSD, zaburzenia osobowości, czy inne schorzenia wpływające na funkcjonowanie poznawcze i emocjonalne.
Nadal raport będzie zawierał wiele cennych obserwacji diagnosty, które pomogą zrozumieć szybciej stan klienta i jego potrzeby. Szczegółowy wywiad kliniczny, obserwacja zachowania podczas badania oraz wyniki testów dostarczają bogatego materiału do dalszej pracy terapeutycznej, niezależnie od tego, czy potwierdzona zostanie diagnoza ADHD.
Dla klienta wykluczenie ADHD poprzez wynik testu DIVA-5 oraz obraz jego stanu narysowany rękami diagnosty to także źródło lepszego zrozumienia siebie. Pokazuje, że trzeba szukać dalej i zacząć obserwować siebie pod zupełnie innym kątem. Często to moment ulgi – nawet jeśli diagnoza nie potwierdza ADHD, sama świadomość, że problemy mają konkretne źródło i można nad nimi pracować, jest niezwykle wartościowa.
Testy na ADHD – narzędzia wykorzystywane w diagnozie
Diagnozowanie ADHD u dorosłych opiera się na zestawie sprawdzonych narzędzi diagnostycznych, które pozwalają na precyzyjną ocenę objawów i ich wpływu na codzienne funkcjonowanie. Żadne pojedyncze narzędzie nie jest wystarczające do postawienia diagnozy – zawsze wymagana jest kompleksowa ocena kliniczna oparta na wielu źródłach informacji.
Test DIVA-5: strukturalna ocena objawów ADHD
Diagnostyczny test ADHD, jakim jest DIVA, jest narzędziem opracowanym na podstawie kryteriów DSM-5 (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, piąta edycja). Test jest zbudowany w formie kwestionariusza wywiadu i został stworzony w Holandii przez zespół specjalistów zajmujących się ADHD u dorosłych. Z kolei wersja DIVA-5 jest trzecim wydaniem tego testu diagnostycznego, uwzględniającym najnowsze kryteria diagnostyczne.
DIVA-5 charakteryzuje się strukturalnym podejściem do wywiadu diagnostycznego. Badacz prowadzi rozmowę według ściśle określonego schematu, który obejmuje zarówno objawy z dzieciństwa, jak i aktualne funkcjonowanie. Test ocenia trzy główne grupy objawów: nieuwagę, nadpobudliwość i impulsywność, badając ich występowanie w różnych kontekstach życiowych (praca, dom, relacje).
Badanie testem dotyczy objawów, które muszą utrzymywać się przez co najmniej 6 miesięcy. Z kolei objawy w dzieciństwie odnoszą się do wieku między 5. a 12. rokiem życia. Warunkiem uznania określonej cechy za symptom ADHD jest jej przewlekły i uporczywy charakter (nie mówimy zatem o epizodycznych problemach).
To kryterium czasowe jest niezwykle istotne, ponieważ pozwala odróżnić ADHD od przejściowych trudności związanych z konkretnymi sytuacjami życiowymi. Osoby z ADHD doświadczają objawów konsekwentnie, w różnych kontekstach i przez długi czas, niezależnie od zmieniających się okoliczności zewnętrznych.
Podczas badania DIVA-5 specjalista nie tylko zadaje pytania, ale także obserwuje zachowanie pacjenta, sposób, w jaki odpowiada na pytania, jego zdolność do koncentracji podczas wywiadu oraz inne subtelne wskaźniki, które mogą świadczyć o ADHD. Test wymaga także zebrania informacji od osób bliskich pacjentowi, gdy jest to możliwe, aby uzyskać pełniejszy obraz funkcjonowania w różnych kontekstach.
Test MOXO: komputerowa analiza funkcji poznawczych
Test MOXO jest narzędziem diagnostycznym, które mierzy zdolność badanego do utrzymania uwagi oraz kontrolowania impulsywnych i niepotrzebnych reakcji ruchowych. Jest to narzędzie dodatkowe, które nie jest podstawą diagnozy ADHD, ale dostarcza obiektywnych, ilościowych danych wspierających proces diagnostyczny.
W tej metodzie wykorzystuje się rozpraszacze wizualne i słuchowe, które symulują codzienne środowisko. To innowacyjne podejście pozwala ocenić, jak osoba radzi sobie z utrzymaniem koncentracji w warunkach zbliżonych do rzeczywistych – z licznymi bodźcami konkurującymi o uwagę. Służy to do precyzyjnego pomiaru koncentracji, uwagi, nadpobudliwości i czasu reakcji.
Test MOXO składa się z serii zadań prezentowanych na ekranie komputera. Badany musi reagować na określone bodźce, ignorując jednocześnie rozpraszające elementy wizualne i dźwiękowe. Komputer rejestruje czas reakcji, liczbę błędów, pominięć i impulsywnych odpowiedzi. Wyniki są porównywane z normami dla wieku i płci, co pozwala na identyfikację deficytów typowych dla ADHD.
Szczególną wartością testu MOXO jest jego zdolność do wykrywania subtelnych deficytów uwagi, które mogą nie być widoczne w tradycyjnym wywiadzie klinicznym, zwłaszcza u osób o wysokim ilorazie inteligencji, które rozwinęły skuteczne strategie kompensacyjne. Test dostarcza także informacji o profilu trudności – czy dominują problemy z uwagą, impulsywnością, czy obiema kategoriami objawów.
Testy przesiewowe: wstępna ocena ryzyka ADHD
Testy przesiewowe mają za zadanie zidentyfikować osoby z podwyższonym ryzykiem ADHD, które powinny zostać skierowane na pełną, kompleksową diagnostykę przeprowadzoną przez specjalistę. Najczęściej opierają się na samoocenie (u dorosłych) lub ocenie przez rodziców/nauczycieli (u dzieci) w odniesieniu do kryteriów diagnostycznych.
Do najpopularniejszych testów przesiewowych dla dorosłych należy skala ASRS (Adult ADHD Self-Report Scale), składająca się z 18 pytań odnoszących się bezpośrednio do kryteriów DSM-5. Wersja skrócona ASRS-v1.1 zawiera jedynie 6 pytań i służy do szybkiej, wstępnej oceny prawdopodobieństwa występowania ADHD.
Inne często wykorzystywane narzędzia przesiewowe to: skala Browna dla dorosłych (Brown ADD Scales), skala Connersa dla dorosłych (CAARS), czy kwestionariusz Weissa (WFIRS) oceniający funkcjonalne upośledzenie w różnych obszarach życia związane z objawami ADHD.
Ważne jest, aby pamiętać, że wynik testu przesiewowego, nawet jeśli wskazuje na wysokie prawdopodobieństwo ADHD, nie jest równoznaczny z diagnozą. Służy on jedynie do wskazania osób, które powinny zostać poddane pełnej, kompleksowej ocenie diagnostycznej przez wykwalifikowanego specjalistę. Testy te są dostępne online i mogą być pierwszym krokiem dla osób zastanawiających się, czy ich trudności mogą być związane z ADHD.
Wywiad kliniczny – podstawa diagnozy
Mimo dostępności zaawansowanych narzędzi testowych, wywiad kliniczny pozostaje złotym standardem w diagnozie ADHD u dorosłych. To podczas bezpośredniej rozmowy ze specjalistą wyłania się pełny obraz funkcjonowania pacjenta, jego historii życiowej, kontekstu rodzinnego i społecznego.
Podczas wywiadu diagnostycznego specjalista bada nie tylko obecność objawów, ale także ich wpływ na funkcjonowanie w różnych obszarach życia: w pracy lub nauce, w relacjach społecznych, w zarządzaniu obowiązkami domowymi, w samoobsłudze i organizacji życia codziennego. Ocenia się także, czy objawy były obecne w dzieciństwie oraz jak ewoluowały w czasie.
Szczególnie istotna jest ocena funkcjonalnego upośledzenia – czyli tego, w jakim stopniu objawy ADHD utrudniają osobie osiągnięcie jej celów życiowych i realizację potencjału. Można mieć objawy ADHD, ale jeśli nie powodują one znaczącego upośledzenia funkcjonowania, diagnoza może nie być zasadna.
Przyczyny i mechanizmy ADHD – podstawy neurobiologiczne
Zrozumienie przyczyn ADHD jest kluczowe zarówno dla procesu diagnostycznego, jak i planowania skutecznego leczenia. ADHD nie jest wynikiem złego wychowania, lenistwa czy braku motywacji – to zaburzenie neurorozwojowe o udokumentowanych podstawach biologicznych.
Genetyczne podłoże ADHD
ADHD charakteryzuje się wysoką dziedzicznością, szacowaną na około 70-80%. Oznacza to, że czynniki genetyczne odgrywają dominującą rolę w rozwoju tego zaburzenia. Jeśli jedno z rodziców ma ADHD, prawdopodobieństwo, że dziecko także będzie miało to zaburzenie, wzrasta kilkukrotnie w porównaniu z populacją ogólną.
Ryzyko jest kumulowane przez setki, a nawet tysiące wariantów genetycznych w całym genomie, co zwiększa podatność na wystąpienie ADHD z różnym nasileniem. To nie jest zaburzenie monogeniczne – nie istnieje jeden „gen ADHD”. Zamiast tego mamy do czynienia z poligenicznym wzorcem dziedziczenia, gdzie liczne, drobne warianty genetyczne, każdy o małym efekcie, łącznie zwiększają ryzyko rozwoju zaburzenia.
Badania genetyczne zidentyfikowały kilka grup genów szczególnie istotnych w kontekście ADHD. Są to głównie geny związane z:
- metabolizmem dopaminy (np. geny receptorów dopaminowych DRD4 i DRD5, transportera dopaminy DAT1)
- metabolizmem noradrenaliny
- budową i funkcjonowaniem synaps neuronalnych
- rozwojem i migracją neuronów w okresie płodowym.
Interesujące jest, że wiele wariantów genetycznych związanych z ADHD pokrywa się z wariantami zwiększającymi ryzyko innych zaburzeń neurorozwojowych, takich jak autyzm czy specyficzne trudności w uczeniu się. Sugeruje to istnienie wspólnych mechanizmów biologicznych leżących u podstaw różnych zaburzeń neurorozwojowych.
Neurobiologiczne różnice w funkcjonowaniu mózgu
Główną przyczyną występowania ADHD jest niedobór hormonu dopaminy w różnych częściach układu nerwowego. Dopamina to kluczowy neuroprzekaźnik zaangażowany w wiele funkcji poznawczych i regulację zachowania. Jej niedobór w specyficznych obwodach mózgowych prowadzi do charakterystycznych objawów ADHD.
Niedobór dopaminy występuje w różnych strukturach mózgu:
W układzie limbicznym, gdzie jej niedobór prowadzi do wahań nastroju i zaburzeń uwagi. Układ limbiczny jest odpowiedzialny za przetwarzanie emocji i motywacji. Dysregulacja dopaminergiczna w tych strukturach tłumaczy charakterystyczną dla ADHD trudność w regulacji emocji, szybkie przechodzenie od entuzjazmu do zniechęcenia, oraz problemy z motywacją do wykonywania nudnych, choć ważnych zadań.
W korze czołowej, gdzie z kolei niedobór dopaminy powoduje zaburzenia uwagi, pogorszenie funkcji wykonawczych – czyli zdolności do planowania, organizowania, monitorowania własnego zachowania, hamowania impulsów i przełączania uwagi między zadaniami. Kora przedczołowa działa jak „dyrektor wykonawczy” mózgu, koordynując złożone zachowania celowe. W ADHD obserwuje się obniżoną aktywność tej struktury, szczególnie podczas wykonywania zadań wymagających koncentracji i samokontroli.
W zwojach podstawy i w układzie siatkowym, skąd bierze się impulsywność. Zwoje podstawne są zaangażowane w kontrolę ruchową i hamowanie niepotrzebnych reakcji. Układ siatkowy reguluje poziom pobudzenia i czuwania. Dysregulacja dopaminergiczna w tych strukturach prowadzi do charakterystycznej nadpobudliwości ruchowej i trudności w kontrolowaniu impulsów.
Nowoczesne badania neuroobrazowe (fMRI, PET) wykazały, że osoby z ADHD mają:
- mniejszą objętość pewnych struktur mózgowych, szczególnie w korze przedczołowej i zwojach podstawnych,
- opóźnienie w dojrzewaniu kory mózgowej (o około 2-3 lata w porównaniu z rówieśnikami),
- zmienioną aktywność i łączność funkcjonalną między różnymi obszarami mózgu, szczególnie w tzw. sieci trybu domyślnego (DMN) i sieci wykonawczej,
- zmienioną organizację połączeń neuronalnych (tzw. konektom).
Istotne jest również to, że w ADHD obserwuje się zaburzenia nie tylko w układzie dopaminergicznym, ale także w innych systemach neuroprzekaźników, szczególnie noradrenaliny i serotoniny. To tłumaczy, dlaczego różne leki działające na różne systemy neuroprzekaźnikowe mogą być skuteczne w leczeniu ADHD.
Czynniki środowiskowe i epigenetyczne
Choć czynniki genetyczne odgrywają dominującą rolę, pewne czynniki środowiskowe mogą zwiększać ryzyko rozwoju ADHD lub nasilać jego objawy:
- powikłania okołoporodowe (wcześniactwo, niska waga urodzeniowa, niedotlenienie),
- ekspozycja na toksyny w okresie prenatalnym (alkohol, nikotyna, niektóre leki),
- narażenie na ołów w środowisku,
- ciężkie zaniedbanie lub trauma we wczesnym dzieciństwie,
- ciężkie urazy głowy.
Warto podkreślić, że żaden z tych czynników nie jest ani konieczny, ani wystarczający do rozwoju ADHD – działają one w interakcji z podatnością genetyczną. Większość osób narażonych na te czynniki ryzyka nie rozwinie ADHD, a większość osób z ADHD nie doświadczyła ich w swoim życiu.
Współwystępowanie ADHD z innymi zaburzeniami
ADHD jest zaburzeniem złożonym i bardzo często współwystępuje z innymi schorzeniami psychicznymi lub somatycznymi. Badania wskazują, że nawet do 80% dorosłych z ADHD ma co najmniej jedno współwystępujące zaburzenie, a około 50% – dwa lub więcej. To zjawisko, zwane w medycynie komorbidnością, ma istotne implikacje zarówno dla procesu diagnostycznego, jak i planowania leczenia.
ADHD a depresja, lęk i zaburzenia osobowości
Za złe samopoczucie osób z ADHD mogą odpowiadać różne rzeczy, np. różne dźwięki czy zapachy czy zbyt intensywne oświetlenie. Osoby z ADHD często doświadczają tak zwanej nadwrażliwości sensorycznej – reagują silniej na bodźce, które dla innych są neutralne lub łatwe do zignorowania. Powoduje to irytację i złość oraz spadek nastroju, kumulując się w ciągu dnia i prowadząc do przewlekłego zmęczenia i przeciążenia.
Obniżone poczucie własnej wartości oraz smutek powodują także problemy z nieumiejętnością dotrzymania terminów, popełnianie błędów w pracy, spóźnianie się czy zapominanie. Może to powodować napięcia w relacjach zawodowych i prywatnych. To z kolei prosta droga do stanów depresyjnych.
Chroniczne doświadczanie porażek, krytyki i niezrozumienia prowadzi do rozwoju tzw. wyuczonej bezradności – przekonania, że bez względu na włożony wysiłek, nie uda się osiągnąć sukcesu. To z kolei jest kluczowym czynnikiem ryzyka depresji. Badania pokazują, że około 30-50% dorosłych z ADHD doświadcza epizodu depresji w ciągu życia.
Zaburzenia lękowe również często współwystępują z ADHD. Mogą to być:
- uogólnione zaburzenie lękowe (przewlekły, trudny do kontrolowania niepokój o różne aspekty życia)
- zaburzenie lęku społecznego (obawa przed oceną innych, unikanie sytuacji społecznych)
- ataki paniki
- specyficzne fobie.
Lęk w ADHD może mieć różne źródła. Czasem jest wtórny do ADHD – rozwija się jako reakcja na chroniczne trudności i niepowodzenia. Osoba, która wielokrotnie doświadczyła zapomnienia o ważnym spotkaniu, rozwinie lęk przed kolejnymi podobnymi sytuacjami. Czasem jednak lęk i ADHD współwystępują niezależnie, mając wspólne podłoże neurobiologiczne.
Jeśli chodzi o zaburzenia osobowości, najczęściej omawiane w kontekście ADHD są:
- zaburzenie osobowości typu borderline (głównie ze względu na wspólne cechy: impulsywność, dysregulację emocji, trudności w relacjach),
- zaburzenie osobowości antyspołecznej (związek z impulsywnością i trudnościami w przewidywaniu konsekwencji),
- zaburzenie osobowości unikającej (może rozwinąć się wtórnie do ADHD przez doświadczenia odrzucenia).
Rozróżnienie między ADHD a zaburzeniami osobowości bywa trudne, ponieważ niektóre objawy się pokrywają. Kluczowa jest tutaj historia rozwojowa – ADHD z definicji musi być obecne od dzieciństwa, podczas gdy zaburzenia osobowości krystalizują się w okresie dojrzewania i wczesnej dorosłości.
Problemy ze snem i uzależnienia
Kłopot z wybudzaniem, spanie po kilkanaście godzin dziennie, przysypianie w ciągu dnia i trudności z zasypianiem mają swoją przyczynę w rozchwianym cyklu dobowym osób z ADHD. Odpowiada za to opóźnione wydzielanie hormonu melatoniny – hormonu regulującego rytm sen-czuwanie.
Badania pokazują, że osoby z ADHD często mają opóźniony rytm dobowy (tzw. chronotyp wieczorny) – ich wewnętrzny zegar biologiczny jest przesunięty o 1-2 godziny w stosunku do normy. Oznacza to, że czują się najbardziej czujne i produktywne wieczorem, a rano mają ogromne trudności z obudzeniem się. To często prowadzi do przewlekłego niedoboru snu, gdy osoba musi dostosować się do społecznie narzuconego harmonogramu (np. praca od 8:00 rano).
Dlatego zaleca się często suplementację melatoniny i przyjmowanie jej regularnie o tej samej porze. Melatonina podawana 1-2 godziny przed planowanym czasem zaśnięcia może pomóc „przesunąć” rytm dobowy i ułatwić zasypianie o odpowiedniej porze. Ważna jest jednak konsekwencja – melatonina działa nie tylko bezpośrednio, jako środek nasenny, ale także moduluje wewnętrzny zegar biologiczny, co wymaga czasu i regularności.
Inne problemy ze snem w ADHD to:
- zespół niespokojnych nóg (RLS)
- bezsenność – trudności z „wyłączeniem” myśli wieczorem
- zaburzenia oddychania w czasie snu (bezdech)
- parasomnie (lunatykowanie, mówienie przez sen).
W kwestii uzależnień do gry wkracza adehadowa impulsywność. Osłabiona zdolność hamowania reakcji utrudnia powstrzymanie się np. przed eksperymentowaniem z substancjami psychoaktywnymi, trudniej jest też przerwać cykl uzależnienia. Do tego dochodzi niska tolerancja na nudę – osoby z ADHD poszukują intensywnych doznań, które pomagają im poczuć się „żywymi” i skoncentrowanymi.
Substancje psychoaktywne czy zachowania uzależniające (hazard, gry komputerowe) mogą działać jako forma samoleczenia – tymczasowo poprawiają koncentrację lub pomagają regulować emocje. Paradoksalnie, niektóre substancje stymulujące (nikotyna, kofeina, a nawet amfetamina w warunkach ulicy) mogą chwilowo poprawiać funkcjonowanie poznawcze osoby z ADHD, co zwiększa ryzyko uzależnienia.
Inne przykłady uzależnień szczególnie częste w ADHD:
- Alkohol – używany do „zwolnienia” nadaktywnego umysłu, redukcji lęku społecznego
- Media społecznościowe – dostarczają ciągłej stymulacji i natychmiastowej gratyfikacji
- Zakupy kompulsywne – impulsywność i trudności z opóźnieniem gratyfikacji
- Zbieractwo – trudności z odrzucaniem rzeczy, dezorganizacja
- Hazard – poszukiwanie silnych emocji, impulsywność
- Uzależnienie od pornografii – łatwy dostęp do silnej stymulacji
- Nadużywanie kofeiny – próba samoleczenia objawów ADHD.
Badania pokazują, że osoby z ADHD mają 2-3 razy wyższe ryzyko rozwoju uzależnień w porównaniu z populacją ogólną. Co więcej, uzależnienia rozwijają się u nich wcześniej i mają cięższy przebieg. Dlatego w każdej diagnozie ADHD konieczne jest badanie przesiewowe w kierunku współwystępujących uzależnień, a w leczeniu ADHD u osób z uzależnieniami konieczne jest zintegrowane podejście terapeutyczne, uwzględniające oba problemy jednocześnie.
ADHD a zaburzenia ze spektrum autyzmu
Współwystępowanie ADHD i autyzmu jest częstsze niż wcześniej sądzono. Według najnowszych badań, około 30-50% osób ze spektrum autyzmu spełnia także kryteria ADHD, a około 20-30% osób z ADHD wykazuje cechy autystyczne. Do 2013 roku kryteria diagnostyczne DSM wykluczały jednoczesne rozpoznanie obu zaburzeń, ale najnowsza edycja (DSM-5) zezwala na podwójną diagnozę, uznając, że te dwa zaburzenia mogą współwystępować.
Wspólne cechy ADHD i autyzmu obejmują:
- trudności w funkcjach wykonawczych (planowanie, organizacja, elastyczność poznawcza)
- problemy w regulacji emocji
- trudności w relacjach społecznych (choć z innych powodów)
- nadwrażliwość sensoryczna
- trudności z przechodzeniem między zadaniami.
Jednak źródła tych trudności są różne. W autyzmie trudności społeczne wynikają z problemów z rozumieniem niuansów komunikacji, teorii umysłu, potrzeby przewidywalności. W ADHD wynikają raczej z impulsywności, nieuwagi podczas rozmowy, trudności z oczekiwaniem na swoją kolej. Osoby ze współwystępującym ADHD i autyzmem mogą mieć szczególnie złożony profil trudności wymagający zindywidualizowanego podejścia terapeutycznego.
ADHD a zaburzenie afektywne dwubiegunowe
Zaburzenie afektywne dwubiegunowe (choroba dwubiegunowa) również często współwystępuje z ADHD. Szacuje się, że około 20% osób z chorobą dwubiegunową ma także ADHD. Rozróżnienie między tymi dwoma zaburzeniami bywa trudne, ponieważ niektóre objawy się pokrywają:
- podwyższony nastrój, nadmierna energia (mania/hypomania vs. charakterystyka ADHD)
- impulsywność występująca w obu zaburzeniach
- trudności z koncentracją (depresja vs. ADHD)
- zmniejszona potrzeba snu (mania vs. ADHD).
Kluczowe różnice to:
- W ADHD objawy są przewlekłe i względnie stabilne, podczas gdy w chorobie dwubiegunowej występują wyraźne epizody (mania, depresja) oddzielone okresami względnej stabilności.
- W ADHD objawy są obecne od dzieciństwa, choroba dwubiegunowa zwykle manifestuje się w późnej adolescencji lub wczesnej dorosłości.
- Zakres wahań nastroju w chorobie dwubiegunowej jest znacznie większy niż dysregulacja emocjonalna w ADHD.
Współwystępowanie tych dwóch zaburzeń wymaga szczególnej ostrożności w leczeniu farmakologicznym, ponieważ leki stymulujące stosowane w ADHD mogą potencjalnie wywoływać epizody manii u osób z chorobą dwubiegunową.
Znaczenie różnicowania diagnozy
ADHD jest zaburzeniem złożonym, często współwystępującym także z depresją, zaburzeniami lękowymi, spektrum autyzmu czy chorobą dwubiegunową. Dlatego ważna jest także znajomość czynników środowiskowych, czyli warunków, w jakich dorastała osoba z ADHD, jej dzieciństwo i okres nastoletni.
Szczegółowy wywiad rozwojowy powinien obejmować:
- przebieg ciąży i porodu
- osiąganie kamieni milowych rozwoju
- funkcjonowanie w przedszkolu i szkole
- relacje z rówieśnikami i dorosłymi
- zainteresowania i aktywności
- sytuację rodzinną i dynamikę rodziny
- traumy i trudne wydarzenia życiowe
- wystąpienie objawów psychicznych u członków rodziny.
To wszystko zebrane w postaci dogłębnego wywiadu z klientem plus testy, np. DIVA-5, dają szansę na uniknięcie błędnej diagnozy oraz leczenia. Ważne jest również zebranie informacji ze źródeł zewnętrznych – gdy to możliwe, rozmowa z partnerem, członkami rodziny czy przyjaciółmi może dostarczyć cennych informacji o funkcjonowaniu osoby w różnych kontekstach.
Podsumowując, diagnoza różnicowa pomaga ustalić, czy dana osoba ma tylko ADHD, czy wymagane jest także leczenie innych zaburzeń/chorób jednocześnie, tylko różnymi metodami. Często konieczne jest sekwencyjne podejście – najpierw stabilizacja jednego zaburzenia (np. ostrych objawów depresji), a następnie diagnostyka i leczenie ADHD. W innych przypadkach można leczyć oba zaburzenia jednocześnie, dobierając interwencje tak, aby wzajemnie się wspierały, a nie przeszkadzały.
Co dalej po diagnozie ADHD?
Plan leczenia i dalsze kroki terapeutyczne
Skuteczny plan opiera się na kilku głównych filarach, które adresują zarówno biologiczne, jak i behawioralne aspekty ADHD:
- Farmakoterapia (leki stymulujące i nie stymulujące)
- Psychoterapia (dwa rodzaje terapii: CBT i DBT czy też długoterminowa psychoterapia poznawczo-behawioralna)
- Psychoedukacja i Coaching osób ADHD (trenowanie umięjętności sprawiających trudności radzenia sobie w środowisku pracy, czy domowym, nabywanie wiedzy na temat ADHD, uświadamianie sobie różnych mechanizmów działania zaburzenia)
- Psychoedukacja Rodziny (zapewnienie, że bliscy rozumieją mechanizm ADHD, co zmniejsza szase na wystąpienie konfliktów czy stresu w relacjach).
Znaczenie wczesnej interwencji i długoterminowego wsparcia
Wczesne rozpoczęcie terapii i ciągłe, wieloletnie wsparcie w przypadku ADHD są absolutnie kluczowe.
Ponieważ Zespół Nadpobudliwości Psychoruchowej z Deficytem Uwagi (ADHD) ma charakter przewlekły, wymaga ono ciągłego wsparcia przez cały okres życia. Długofalowa opieka skupia się przede wszystkim na doskonaleniu zdolności adaptacyjnych już od wczesych lat życia. Dlatego im wcześiej pojawi sie diagnoza oraz leczenie objawów ADHD, tym mamy większe szanse na bardziej spokojne i świadome życie w złożonym świecie dorosłych.
Życie z ADHD – diagnoza, terapia i wsparcie
Diagnoza ADHD nie jest końcem drogi, lecz jej początkiem. Daje szansę, by wreszcie zrozumieć źródła własnych trudności i nauczyć się skutecznych sposobów radzenia sobie z nimi. Właściwie zaplanowany proces leczenia – obejmujący farmakoterapię, psychoterapię, psychoedukację i coaching – pozwala stopniowo odzyskać poczucie sprawczości, pewności siebie i stabilności emocjonalnej.
Kluczowe jest również wsparcie otoczenia – partnera, rodziny i bliskich. Gdy rozumieją oni mechanizm działania ADHD, łatwiej o empatię i współpracę w codziennych sytuacjach. Psychoedukacja rodziny i grupowe formy wsparcia pozwalają budować zdrowsze relacje oraz unikać nieporozumień wynikających z różnic w percepcji i tempie działania.
ADHD nie znika wraz z dorosłością, ale może być skutecznie kontrolowane i stanowić element tożsamości, z którym można żyć w sposób satysfakcjonujący. Ważne, by nie odkładać decyzji o diagnozie i terapii — im wcześniej rozpoczniemy pracę nad zrozumieniem siebie, tym szybciej zyskamy możliwość świadomego i spokojniejszego życia.
Terapia i wsparcie w gabinecie Psycholodzy na Jutrzenki w Warszawie
W Ośrodku Psycholodzy Jutrzenki prowadzimy kompleksowe wsparcie dla dorosłych z ADHD — od diagnozy, przez terapię indywidualną, aż po grupy wsparcia i psychoedukację.
Oferujemy m.in.:
- Diagnostykę ADHD prowadzoną przez Agnieszkę Malec, psychologa diagnostę specjalizującą się w diagnozie dorosłych (również online).
- Grupę psychoedukacyjną o ADHD prowadzoną przez Joannę Santurę oraz Joannę Marszalską, psychoterapeutkę i psycholog pracujące z osobami dorosłymi z ADHD.
- Psychoterapia ADHD u dorosłych – w nurcie poznawczo – behawioralnym lub integracyjnym. Indywidualna praca nad koncentracją, emocjami, organizacją czasu i samooceną.
- Grupa wsparcia dla osób dorosłych z ADHD – bezpieczna przestrzeń do wymiany doświadczeń, nauki regulacji emocji i rozwijania strategii radzenia sobie z trudnościami.
Zapraszamy do kontaktu i umówienia konsultacji — pierwszy krok w stronę diagnozy może otworzyć zupełnie nowy rozdział życia, pełen zrozumienia, akceptacji i skutecznych narzędzi do działania.
Artykuł powstał we współpracy z Agnieszką Malec, psycholożką z zespołu Psycholodzy Jutrzenki.
Źródła
NIMH – National Institute of Mental Health. (b.d.). Attention-Deficit/Hyperactivity Disorder (ADHD): What You Need to Know. Pobrane 23 października 2025 r., z https://www.nimh.nih.gov/health/publications/attention-deficit-hyperactivity-disorder-what-you-need-to-know
Royal College of Psychiatrists. (2023, 15 czerwca). ADHD in adults. Pobrane 23 października 2025 r., z https://www.rcpsych.ac.uk/mental-health/mental-illnesses-and-mental-health-problems/adhd-in-adults
National Center for Biotechnology Information (NCBI). (b.d.). Adult ADHD: Diagnosis, Differential…. Pobrane 23 października 2025 r., z https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC2957278/
